گذری بر تاریخ ساخت نخستین سردخانه مشهد | عصر یخ در مشهد

سارا رنگیان | شهرآرانیوز؛ گرما و تابستان، بازار نوشتن از یخ را داغ می‌کند، خاصه که در تقویم ۲ مردادش، سالروز ساخت نخستین سردخانه مشهد را نوشته باشند. همین موضوع سبب شد در سطر‌های بعدی از دلایل ساخت این سردخانه بگوییم و سری بزنیم به پستوی خانه‌های قدیمی شهر تا یاد اولین یخچال‌هایی را که وارد بازار مشهد شدند، هم تازه کنیم؛ یخچال‌هایی که سردی شان با عطر تند و گرم نفت پیوند خورده بود.

نگهداری مواد خوراکی در قدیم

در قدیم از مواد و مکان‌های طبیعی برای نگهداری طولانی مدت مواد غذایی استفاده می‌شد. نمک سود کردن، دودی کردن، استفاده از چاله‌های یخ، چاه آب، خشک کردن در برابر نور خورشید، آویزان کردن میوه‌ها از سقف اتاق، نگهداری میوه و مواد غذایی در کاه، انباری، سرداب، آب انبار و یخدان، از جمله روش‌های قدیمی نگهداری مواد غذایی بود. کوزه‌های سفالی هم برای خنک نگهداشتن آب استفاده می‌شد. همچنین اغلب خانه‌های قدیمی در کشور و به تبع آن، مشهد، زیرزمین‌هایی داشتند که به واسطه وجود حوضچه‌های آب و نرسیدن نور، مکانی مناسب برای نگهداری خوراکی‌ها بودند.

یخ مورد نیاز مردم هم توسط یخچال‌هایی که با خشت خام در اطراف یا داخل کوچه‌های شهر، ساخته می‌شدند، تأمین می‌شد؛ ظاهرا قدیمی‌ترین متنی که به توصیف این یخچال‌ها پرداخته، سفرنامه «شاردن» است. با این حال، قدمت یخچال‌های بزرگ در ایران، خیلی بیشتر از این حرف هاست. در مشهد، به صورت مشخص، از دوره صفویه به بعد، تعداد یخچال‌های شهر رو به افزایش گذاشت. بخش مهمی از این یخچال‌ها در غرب مشهد که به لحاظ ارتفاع و آب و هوا بهتر بود، قرار می‌گرفت.

متأسفانه امروزه اثری از این یخچال‌ها نیست. مرکز تجمع این یخچال ها، در زاویه شمالی خیابان منتهی به دروازه قوچان فعلی (میدان توحید) بود. شکل یخچال‌های مشهد، مخروطی شکل بود و با دولایه دیوار و کف آن را به عمق یک ونیم متر گود می‌کردند. در فصل زمستان، مسئول یخچال، آب را از نهر نادری که از وسط بالاخیابان عبور می‌کرد، به مخزن یخچال می‌رساند و پس از یخ زدن یک لایه ۱۰ سانتی متری آب، روی آن را با کاه می‌پوشاند و دوباره آب را وارد مخزن می‌کرد تا به همان ترتیب یخ بزند. بین لایه‌های ۱۰ سانتی متری یخ، کاه می‌ریختند تا هم عایق مناسبی باشد و هم مقاومت یخ را در برابر گرما بیشتر کند. به این ترتیب، مشهد تا اواسط تابستان یخ داشت. بستنی فروش‌های اواخر قاجار و اوایل دوره پهلوی با همین یخ ها، بستنی درست می‌کردند؛ هرچند از خود یخ فقط برای سرد کردن بستنی استفاده می‌شد، بوی کاه که البته چندان خوشایند هم نبود، از همه بستنی‌ها به مشام می‌رسید!

دلایل ساخت نخستین سردخانه در مشهد

با پیشرفت فناوری و از اواخر دهه ۳۰ خورشیدی به دلیل موقعیت آب و هوایی مشهد و لزوم نگهداری از مواد غذایی و محصولات کشاورزی که جایگاه مهمی در اقتصاد این شهر داشتند، تأسیسات سرمایشی موردتوجه قرار گرفت که نهاد‌های دولتی، نقش مهمی در آن زمینه ایفا کردند، به ویژه وزارت کشاورزی و سازمان برنامه. این تلاش‌ها در نهایت ساخت نخستین سردخانه مشهد را به دنبال داشت، و در ادامه، پای مهندس «لوئی سوژیه»، نماینده سامان خوار بار جهانی و دبیر بین المللی کار را به مشهد کشاند تا در این باره مطالعه کند.

او چندی بعد پس از مطالعات لازم، برای ارائه گزارش ۱۲ آذر ۱۳۳۷خورشیدی به تهران بازگشت. پیرو این بازدید در اردیبهشت ۱۳۳۸خورشیدی نیز تصمیم گرفته شد سردخانه‌ای در مشهد ساخته شود. این سردخانه از طرف دولت برای نگهداری و حفاظت گوشت به طرز مدرنی ساخته می‌شد تا با بهترین سردخانه‌های شهر‌های بزرگ جهان برابری کند. همچنین سازمان ترویج کشاورزی، اداره کل اقتصاد، وزارت کشاورزی و سایر دستگاه‌ها نیز در همان سال‌ها در حال مطالعه برای ایجاد سردخانه برای نگهداری محصولات کشاورزی و لبنی در مشهد بودند.

در آگهی‌ای که آن زمان با عنوان «طرح ایجاد سردخانه برای محصولات کشاورزی» در روزنامه خراسان منتشر شده، آمده است: «اداره کل کشاورزی اطلاع می‌دهد به این دلیل که محصولات کشاورزی به خصوص فراورده‌های دامی فسادپذیر است و باید پس از تولید مصرف شوند و از طرفی نبودن انبار و سردخانه... تولیدکننده را دچار خسارت مالی می‌کند، سازمان ترویج کشاورزی و اداره کل اقتصاد وزارت کشاورزی و سایر دستگاه‌های مسئول تصمیم دارند طرح دقیق و کاملی برای ایجاد انبار و سردخانه‌ها با ظرفیت‌های لازم مطرح کنند. در این راستا قرار است طی دوماه آینده مطالعات مقدماتی این طرح با استفاده از تجربه‌های گذشته انجام، سپس برای ایجاد آن‌ها اقدام شود.»

کمبود یخ در مشهد

کمبود یخ در تابستان ۱۳۴۳خورشیدی باعث شد بار دیگر تأسیس کارخانه یخ سازی در مشهد مورد توجه قرار گیرد. شاید در همین راستا بود که سردخانه و یخ سازی بزرگ ۳هزار تنی شرق مشهد تأسیس شد که ظرفیت آن شامل هزارتن زیرصفر و ۵۰۰ تن بالای صفر بود. این سردخانه مرداد ۱۳۴۵خورشیدی به بهره برداری رسید و آماده پذیرش لبنیات، میوه، خشکبار، مرغ، گوشت و حبوبات شد. در این راستا آگهی پذیرش محصولات مذکور توسط این کارخانه که در آبکوه مستقر بود، در مردادماه به صورت روزانه در روزنامه آفتاب شرق منتشر می‌شد. این سردخانه در سال ۱۳۵۰خورشیدی ۲۶ کارگر داشت.

بر اساس گزارش سوم آبان ۱۳۴۸خورشیدی پس از تصویب هیئت عامل برنامه بین وزارت تولیدات کشاورزی و مواد مصرفی و یک مؤسسه استانی، قرارداد خرید لوازم سردخانه به امضا رسید تا از محل اعتبارات عمرانی برنامه چهارم کشور بودجه تأمین شود. این سردخانه به ظرفیت ۷ هزارو ۲۰۰ مترمکعب در زمینی به مساحت ۴۰ هزار مترمربع توسط پیمانکار ایرانی ساخته شد.

همت خانواده عصارنیا نیز در هفدهم آبان ۱۳۵۴خورشیدی، سبب ایجاد کارخانه یخ سازی و سردخانه «تگرگ» در مشهد شد که در زمینه تولید و بسته بندی یخ فعالیت می‌کرد. سردخانه ۵هزار تنی «سام» مشهد، وابسته به اداره کل بازرگانی، یکی دیگر از سردخانه‌هایی بود که با پایان عملیات ساخت و تجهیز آن در هفتم دی ۱۳۵۶خورشیدی به بهره برداری رسید. این کارخانه در کیلومتر ۱۰ جاده قوچان- مشهد در زمینی به مساحت ۵۱ هزار مترمربع و دارای هشت سالن بزرگ و کوچک بود که تونل انجماد آن تا ۲۵درجه زیر صفر و ۵ درجه بالای صفر می‌توانست مواد غذایی شامل گوشت، کره، روغن و انواع میوه را نگهداری کند. همچنین در این زمان، سردخانه ۵هزار تنی «سپاد» هم فعال بود.

توجه آستان قدس به ساخت سردخانه

بر اساس مصاحبه زاهدی، نایب التولیه آستان قدس رضوی، در ششم اردیبهشت ۱۳۵۱خورشیدی طرح مقدمات سردخانه هزارو ۵۰۰ تنی و قابل توسعه به ۳هزار تن انجام و ساخت آن شروع شده بود. مبلغ ۱۵ میلیون ریال برای خرید ماشین آلات و مبلغ ۲۰ هزار ریال هم برای هزینه‌های نصب و ساخت آن هزینه شد.
سردخانه داری از حوزه‌هایی بود که بخش خصوصی هم تمایل مثبتی به آن نشان داد و به همین دلیل سردخانه‌های مشهد خصوصی بودند. سردخانه توس (توکلی) با ظرفیت ۳ هزارتن، سردخانه شرق با هزارو ۵۰۰ تن، سردخانه نوبهار با ظرفیت ۷۰۰ تن و سردخانه مهریشا با ظرفیت ۳۷ هزارو ۵۰۰ تن مهم‌ترین سردخانه‌های مشهد بودند.

یخچال در خانه مشهدی‌ها

نگهداری از مواد غذایی در مشهد که مرکز تولید محصولات کشاورزی در کشور بود، اهمیت فراوانی داشت و از قضا همین هم دلیلی بود که سردخانه و کارخانه‌های یخ سازی، زودتر از کارخانه‌های یخچال سازی در مشهد راه اندازی شدند. با این حال برای تأمین یخ مردم نیاز بود پای یخچال به خانه‌ها باز شود. یخچال‌ها در ابتدا به شکل نفتی و برقی تولید می‌شد، ولی استفاده از نوع برقی فقط زمانی که برق به شکل دائمی و ۲۴ساعته در اختیار جامعه بود، مورد استفاده قرار گرفت. اگرچه زمان دقیق ورود این کالا به خانه مشهدی‌ها و بازار مشهد مشخص نیست، طبق یکی از اسناد بیمارستان امام رضا (ع) احتمالا اولین یخچال نفتی در سال ۱۳۱۶خورشیدی و در زمان تولیت فتح ا... پاکروان برای لابراتوار بیمارستان خریداری شده است.

یخچال هنوز جزو کالا‌های لوکس بود، ولی مدل‌های مختلفی از آن وارد بازار می‌شد. «فیلکو» یکی از یخچال‌های برقی بود که در سال ۱۳۲۸ خورشیدی در بازار مشهدبه شکل انحصاری توسط سوپر رادیو مهندس بخشایی فروخته می‌شد. یک یخچال برقی و نفتی الکترولوکس نیز در تیرماه ۱۳۳۱خورشیدی ازسوی آستان قدس رضوی خریداری شد. از همان سال به بعد، به تدریج انواع یخچال وارد بازار ایران و مشهد شد.